Hugo Kołłątaj (ur. 1 kwietnia 1750 r. w Dederkałach Wielkich na Wołyniu; zm. 28 lutego 1812 r. w Warszawie), wybitny polski mąż stanu, publicysta polityczny okresu Oświecenia, uczony, podkanclerzy wielki koronny, ksiądz.

Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Początkową edukację odebrał w szkołach w Pińczowie, później kształcił się na Akademii Krakowskiej, otrzymując stopień doktora filozofii (1768). W latach 1770-1774 studiował w Wiedniu, a następnie w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie.

Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777-1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej. Wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, a także umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa. Jego reforma polegała również na uporządkowaniu spraw majątkowych akademii. Kołłątaj umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach 1782-1786 pełnił funkcję rektora Akademii Krakowskiej.

Do Warszawy przeniósł się w 1778 roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów zwany Kuźnicą Kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski.

W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy Stronnictwa Patriotycznego. W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w Konstytucji 3 Maja, którą współtworzył. Po uchwaleniu konstytucji został mianowany podkanclerzym koronnym (1791).

Podczas rządów targowicy w roku 1792 przebywał w Dreźnie, gdzie wspólnie z Ignacym Potockim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim pracował nad dziełem „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja 1791”.  

Kołłątaj przygotowywał insurekcję kościuszkowską i uczestniczył w niej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi 4 listopada 1794 potajemnie opuścił Warszawę. Ścigały go bowiem władze rosyjskie. 6 grudnia 1794 r., w chwili gdy zmierzał przez Galicję i Węgry do Wenecji, został aresztowany przez Austriaków w Radymnie i osadzony w areszcie w Przemyślu. Wydał go Antoni Trębicki, jego dawny protegowany i stronnik. W więzieniu Kołłątaj przebywał aż do roku 1802. Później udał się na Wołyń, gdzie był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego.

W 1807 r., podejrzany o kontakty z Napoleonem, został wywieziony do Moskwy i  przetrzymywany przez władze carskie przez rok. Następnie powrócił do Księstwa Warszawskiego i spędził tam resztę swego życia.

Poglądy Hugona  Kołłątaja

Główne dzieła polityczne Kołłątaja to przede wszystkim wspomniana rozprawa Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka oraz Prawo polityczne narodu polskiego poprzedzone odezwą Do Prześwietnej Deputacji. Żądał Kołłątaj dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan. Ostro protestował przeciwko tragicznej sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domagał się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwał postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu chłopom wolności pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni, przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumnie on swą sytuację i jej przyczyny i „przygotowuje zemstę dla swych dręczycieli”.

Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał m.in.: „Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy – człowiek jest i w niczym się od nas nie różni”.

Nic więc dziwnego, że postać Kołłątaja i jego myśli znane były i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się wówczas opinia, że lud i pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i „oni przemogą, bo są liczniejsi”. Te osiągnięcia, jak i niezwykła dbałość Kołłątaja o pozycję polszczyzny w szkolnictwie i życiu publicznym, wreszcie uświadomienie znaczenia języka w kulturze narodowej zdecydowały o wyborze na patrona naszej szkoły.

Złote myśli z twórczości Hugona Kołłątaja

„O Polacy ! Ośmielcie się, aby raz być narodem, a narodem prawdziwie wolnym!”

Do prześwietnej deputacji dla ułożenia projektu Konstytucji Rządu Polskiego

od Sejmu wyznaczonej  (1790 r.)

„Prawdo! Najlitościwszy nieba darze! Jeżeli kiedykolwiek przemieszkiwanie twoje miedzy ludźmi gruntowało szczęście narodów, zstąp dzisiaj do serc wolnych Polaków, oświeć ich rozum i natchnij wspaniałym do wolności przywiązaniem”.

Listy Anonima (1788-90 r.)

„Człowiek i jego bezpieczeństwo, obywatel i jego szczęśliwość, ojczyzna i jej całość będą jedynym prawidłem robót naszych”.

Do prześwietnej deputacji dla ułożenia projektu Konstytucji Rządu Polskiego

od Sejmu wyznaczonej  (1790 r.)

„Los, który człowiekowi opinia zdarza, jest dziełem przypadku, czucie serca jest skutkiem praw jego przyrodzonych”.

Do prześwietnej deputacji dla ułożenia projektu Konstytucji Rządu Polskiego

od Sejmu wyznaczonej (1790 r.)